Το ημερολόγιο έγραφε 2 Νοεμβρίου 2000 όταν κάτι κοσμοϊστορικό συνέβη: ο αστροναύτης Bill Shepherd και οι κοσμοναύτες Yuri Gidzenko και Sergei Krikalev κατέφταναν στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό πάνω στο Soyuz TM-31.
«Αποστολή 1» ονομάστηκε και ήταν η επίσημη πρώτη για τη μόνιμη ανθρώπινη παρουσία εκεί πάνω.
Στις δύο δεκαετίες που έχουν περάσει, 240 άνθρωποι από 19 χώρες έχουν διαμείνει για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα στο μόνιμο ερευνητικό εργαστήρι της ανθρωπότητας σε τροχιά γύρω από τη Γη.
Κι αν σήμερα μιλάμε απλά και εύκολα για τον κοσμοπολιτισμό της διαστημικής εποχής του ανθρώπου, η διεθνής συνεργασία για την επίτευξή της ήταν ένα στοίχημα που κερδήθηκε μετά από πολύ αγώνα.
Ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός (ISS) σφυρηλατήθηκε με τις πολιτικές του Ψυχρού Πολέμου και χρειάστηκε δύσκολες και άβολες πολλές φορές αποφάσεις σε όλα τα επίπεδα, από πολιτικούς μέχρι και κάθε λογής αξιωματούχους.
Οι γεωπολιτικές εντάσεις του περασμένου αιώνα είναι εξάλλου εμφανείς ακόμα και στην ίδια την αρχιτεκτονική του Σταθμού. Δεν είναι άλλωστε ένα ενιαίο μόρφωμα, παρά δύο σταθμοί, ένας ρωσικός και ένας αμερικανικός, που δέθηκαν απλώς μαζί!
Ακόμα κι έτσι όμως, ήταν και παραμένει ένα σωστό τεχνολογικό θαύμα, ένας θρίαμβος του ανθρώπου που άφησε κατά μέρος όσα τον χωρίζουν για να επικεντρωθεί σε όσα τον ενώνουν.
Είναι όμως και μια νίκη της διπλωματίας, ένα διαχρονικό και πρωτόγνωρο πείραμα για τη χρήση επιστήμης και τεχνολογίας ως όργανα άσκησης εξουσίας…
Οι προκαταρκτικές ζυμώσεις
Η NASA οραματιζόταν έναν μόνιμο σταθμό στο Διάστημα ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Έπρεπε όμως και η ίδια να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη Σελήνη για να το πάρει εντελώς στα σοβαρά.
Ο αρχικός σχεδιασμός της προέβλεπε έναν σταθμό 100 ανθρώπων σε τροχιά γύρω από τη Γη. «Space Base» τον έλεγε και θα έμενε για πάντα στα χαρτιά. Το κόστος για να στείλει ανθρώπους και εξοπλισμό εκεί πάνω ήταν δυσβάσταχτο, ακόμα μεγαλύτερο και από τη δημιουργία του ίδιου του σταθμού.
Αν η NASA ήθελε ένα ερευνητικό φυλάκιο σε τροχιά, έπρεπε να βρει δραστικές λύσεις. Επαναχρησιμοποιήσιμα διαστημικά σκάφη, συγκεκριμένα. Κι έτσι στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κάτι επίσης κοσμοϊστορικό συνέβη.
Το νέο διαστημικό πρόγραμμα της NASA αναζητούσε πλέον διεθνείς συνεργασίες! Εκεί που το πρόγραμμα Apollo είχε βαθιά εθνικιστικά κίνητρα υπεροχής, έγινε σαφές πως έπρεπε να απομακρυνθεί από αυτό το απομονωτικό μοντέλο αν ήθελε μεγάλα πράγματα εκεί πάνω.
Ο πρώτος άνθρωπος στο Φεγγάρι ήταν η τρανή ψυχροπολεμική κούρσα των δύο υπερδυνάμεων και οι Αμερικανοί την είχαν κερδίσει. Ήταν άλλο όμως να κάνει ο Άρμστρονγκ ένα μικρό βηματάκι στη Σελήνη και άλλο να θες να στήσεις μόνιμο σπίτι σε τροχιά γύρω από τη Γη.
Αυτό κατάλαβε η NASA και το κατάλαβε νωρίς. Ο καιρός της επίδειξης και των κοκορομαχιών με τη Σοβιετική Ένωση είχαν περάσει για κείνη, κι έτσι άλλαξε πράγματι την επίσημη πολιτική της για το διαστημικό πρόγραμμα των Αμερικανών.
Δεν υποχώρησαν οι Αμερικάνοι, αλίμονο, συνειδητοποίησαν απλώς πως μόνο μέσω της διεθνούς συνεργασίας στο Διάστημα θα μπορούσαν να διατηρήσουν την υπεροχή τους στο τελευταίο σύνορο του ανθρώπου. Αλλά και πίσω στη Γη.
Αυτό δεν έγινε βέβαια ούτε χωρίς ένταση ούτε χωρίς γκρίνια. Και οι πρώτες μέρες του νέου προγράμματος χαρακτηρίστηκαν από αυτή ακριβώς τη διάσταση απόψεων.
Η NASA κάλεσε αρχικά να συμμετέχουν τον Καναδά, την Ευρώπη και την Ιαπωνία. Η Ιαπωνία διαβουλεύτηκε και διαπραγματεύτηκε όμως πάρα πολύ και έχασε στο τέλος την ευκαιρία.
Η NASA κατάφερε πάντως να διαφημίσει επαρκώς τον εξωστρεφή και διεθνή χαρακτήρα του project. Παρά το γεγονός ότι δεν τον σκόπευε ακριβώς έτσι. Δεν ήθελε όλες τις χώρες να συμμετέχουν και σίγουρα όχι ισάξια. Και βέβαια δεν είχε κατά νου τη Σοβιετική Ένωση!
Το επαναχρησιμοποιούμενο μέσο θα ήταν εξάλλου ένα αμερικανικό διαστημόπλοιο που θα εξυπηρετούσε πρωτίστως τα δικά της συμφέροντα. Αυτό ήταν σαφές από την αρχή και οδήγησε σε μερικές δικαιολογημένες όσο να πεις εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και ΕΟΚ.
Οι Αμερικανοί δεν ήθελαν τις ευρωπαϊκές χώρες να συμμετέχουν εξίσου στο πρόγραμμα του διαστημικού λεωφορείου. Και είχαν περάσει χρόνια, ξοδεύοντας εκατομμύρια δολάρια, για να βρουν τον καλύτερο γι’ αυτούς τρόπο να εμπλέξουν την Ευρώπη σε όλο αυτό.
Οι τριβές ήταν μεγάλες και έφτασαν τελικά στη συμβιβαστική λύση. Η Ευρώπη θα έφτιαχνε το Spacelab, ένα αρθρωτό εργαστήριο που θα μπορούσε να χωρέσει ως φορτίο στην κάψουλα. Δεν ήταν αυτό που ήθελαν οι Ευρωπαίοι, συμφώνησαν ωστόσο για να μη μείνουν έξω από το project.
Ειδικά η Γαλλία δεν ήθελε με τίποτα αυτή τη συνεργασία. Οι Γάλλοι είχαν τα δικά τους όνειρα για την ευρωπαϊκή περιπέτεια με το Διάστημα και η κατασκευή του εργαστηρίου θα της στερούσε πολύτιμα κονδύλια.
Χρειάστηκε η σύμφωνη γνώμη των άλλων κρατών-μελών της ΕΟΚ να εκχωρήσουν στη Γαλλία την πρωτοβουλία των κινήσεων για να κατασκευαστεί τελικά ο πύραυλος Ariane, που έγινε επίσημος εταίρος του αμερικανικού διαστημικού προγράμματος.
Η όρεξη ανοίγει
Όταν πέταξε για πρώτη φορά το διαστημικό λεωφορείο το 1981, η NASA τρωγόταν ήδη να το βάλει να μεταφέρει πράγματα για τη δημιουργία του Σταθμού. Από το 1982 κιόλας, όσο τα δοκιμαστικά συνεχίζονταν, επιστράτευσε 8 μεγάλους κατασκευαστές για να βελτιώσουν τους τελικούς σχεδιασμούς για τη μόνιμη ανθρώπινη αποικία στο Διάστημα.
Και την ίδια ώρα δημιούργησε και μια ομάδα εργασίας (Space Station Task Force) για να σταθμιστεί αν ήταν όντως δυνατή μια παγκόσμια συνεργασία για το τεράστιο έργο. Μόνο που η ίδια η ερώτηση ήταν πολύ πιο περίπλοκη απ’ όσο ακουγόταν.
Κι εδώ μπαίνει το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας, που δεν έβλεπε με καλό μάτι την προοπτική ξένα μάτια να ψαχουλεύουν την αμερικανική τεχνογνωσία. Σήμερα είναι γνωστό πως το Πεντάγωνο όχι μόνο καλούσε να σταματήσουν οι συζητήσεις για διεθνείς συνεργασίες, αλλά τορπίλιζε ανοιχτά κάθε προσπάθεια για διαπραγματεύσεις.
Το έργο της NASA έμοιαζε αδύνατο. Έπρεπε δηλαδή από τη μία να δεχτεί τις απαιτήσεις των διεθνών εταίρων της και από την άλλη να δημιουργήσει όρους και προϋποθέσεις που να γίνουν αποδεκτοί από το στρατιωτικό κατεστημένο της χώρας της. Και τότε έγινε κάτι που ούτε η ίδια δεν το περίμενε.
Ήταν το 1984 όταν ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρίγκαν ανακοίνωσε επισήμως την πρόθεση των ΗΠΑ να φτιάξουν έναν διαστημικό σταθμό και, αφήνοντας πολλά στόματα διάπλατα ανοιχτά, κάλεσε και τους συμμάχους του να συμμετέχουν στην προσπάθεια. Μόνο που τώρα η Ευρώπη δεν ήταν διατεθειμένη.
Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος (ESA), έχοντας «καεί» από την προηγούμενη συνεργασία με τη NASA, χαρακτήρισε «ανόητο λάθος» την όποια εμπλοκή στο σχέδιο των ΗΠΑ.
Κι αυτό γιατί θα υπονόμευε εκ νέου τις δικές της απόπειρες για διαστημική εξερεύνηση. Η NASA ήθελε όμως να τα αφήσουν πίσω τους όλα αυτά και τώρα ήταν ανοιχτή και διαφανής από την αρχή.
Κάλεσε ξανά Ευρώπη, Ιαπωνία και Καναδά και τώρα συμμετείχαν περίπου ισάξια από τις πρώτες κιόλας φάσεις του προγράμματος. Η NASA κρατούσε μεν τα ηνία, οι απόψεις των άλλων έβρισκαν ωστόσο τον δρόμο τους σε επίπεδο αποφάσεων.
Και το κυριότερο: καθώς ο σταθμός θα ήταν αρθρωτός, κάθε χώρα θα μπορούσε να φτιάξει το δικό της κομμάτι χωρίς να πρέπει να μοιραστεί επιστημονικά δεδομένα με τους άλλους. Οι ενώσεις των τμημάτων είχε αποφασιστεί εξάλλου να είναι «καθαρές», να μην περιέχουν ευαίσθητα δεδομένα δηλαδή σε επίπεδο διαμοιρασμού της πληροφορίας.
Η πρόοδος ήταν καλπάζουσα: μέχρι το 1987 ο διαστημικός σταθμός είχε όνομα (Freedom) και μέχρι το 1988 είχαν πέσει και όλες οι υπογραφές μεταξύ ΗΠΑ, Ευρώπης, Καναδά και Ιαπωνίας για την ανάπτυξή του. Μόνο που η συμφωνία ήταν κάπως πρόωρη, καθώς ακόμα δεν είχαν βρει τρόπο για να γίνει το σχέδιο πρακτικό και προσιτό.
Μέχρι το 1993, ο σχεδιασμός είχε αλλάξει τουλάχιστον 7 φορές. Και εκείνη τη χρονιά υποτίθεται πως τα πρώτα τμήματά του θα ταξίδευαν στο Διάστημα!
Η NASA είχε δαπανήσει όμως κάπου 9 δισ. δολάρια για τον σχεδιασμό ενός σταθμού που δεν είχε καν αρχίσει να κατασκευάζει. Με μόλις μία ψήφο διαφορά στο εξοργισμένο Κογκρέσο έμεινε ζωντανό το όνειρο και λίγους μήνες μετά, η κυβέρνηση Κλίντον ακύρωνε επισήμως τα σχέδια για τον διαστημικό σταθμό Freedom.
Οι Ρώσοι καταφτάνουν την εντελώς κρίσιμη στιγμή
Η NASA θα έφτιαχνε τώρα έναν Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Η μπάνκα είχε τιναχθεί ήδη στον αέρα χωρίς απτό αποτέλεσμα. Ήταν όμως και το άλλο, πως υπήρξε μια πρόσκληση για συνεργασία από κει που το περίμεναν λιγότερο: τη Ρωσία!
Μια επιστολή στάλθηκε με φαξ από τους δύο επικεφαλής του ρωσικού διαστημικού προγράμματος έτσι στα ξαφνικά. Και το γράμμα καλούσε σε συνεργασία, σε συγχώνευση του ρωσικού Mir-2 και του αμερικανικού Freedom.
Ο Λευκός Οίκος, αφού το σκέφτηκε και το ξανασκέφτηκε για μερικούς μήνες, αποφάσισε πως θα ήταν τελικά καλή ιδέα να καλέσει επισήμως τη Ρωσία να φτιάξουν μαζί αυτό που δεν είχαν καταφέρει να φτιάξουν με Ευρωπαίους, Ιάπωνες και Καναδούς.
Το Διάστημα είχε αποδειχθεί εξάλλου διπλωματικό υπερόπλο στις σχέσεις Αμερικής και Ρωσίας. Ποιος δεν θυμάται την περίφημη «χειραψία στο Διάστημα» μεταξύ του αμερικανού διοικητή του Apollo, Thomas Stafford, και του ρώσου διοικητή του Soyuz, Alexei Leonov, το 1975; Μια χειραψία που θεωρείται εν πολλοίς ως η αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου.
Και βέβαια όσο κι αν η απειλή της σοβιετικής υπεροχής εκεί πάνω δεν άφηνε τον Ρίγκαν να συνεργαστεί με τον αιώνιο εχθρό στο Freedom, όταν είπε το «ναι» ο Κλίντον η Σοβιετική Ένωση δεν υπήρχε καν.
Και τώρα αυτή η ρωσική πρόταση ερχόταν ως επιστέγασμα στην πεποίθηση πως οι σχέσεις των δύο κρατών είχαν βελτιωθεί αισθητά τα τελευταία χρόνια. Η στιγμή ήταν ιδανική για να ξεφορτωθούν το παλιό και κακό ψυχροπολεμικό παρελθόν τους.
Από το 1993, ΗΠΑ και Ρωσία έκαναν μια σειρά υψηλόβαθμων επαφών για να συζητηθεί η συνεργασία για τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό και ως δείγμα καλής θελήσεως, εκτέλεσαν και μια σειρά κοινών αποστολών με το ρωσικό πρόγραμμα Mir.
Το διμερές αμερικανο-ρωσικό πρόγραμμα έληξε το 1998 και την ίδια χρονιά υπογράφτηκε το μνημόνιο συνεργασίας 15 εθνών για τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Κι ενώ η NASA τέθηκε ξανά επικεφαλής του προγράμματος, η Ρωσία ήταν τώρα ο de facto υποδιοικητής.
Και η δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη ώθησης στον σχεδιασμό, έχοντας έτοιμες πολλές από τις λύσεις που έψαχναν για καιρό οι άλλοι εταίροι.
Ρωσικό ήταν πράγματι το πρώτο πράγμα που στάλθηκε στο Διάστημα λίγους μήνες αργότερα. Πάνω στον επίσης ρωσικό πύραυλο Proton. Τα υπόλοιπα ανήκουν στην ιστορία της επιστήμης.
Για δω αρκεί να πούμε πως δύο χρόνια μετά, ένας αμερικανός αστροναύτης και δύο ρώσοι κοσμοναύτες θα ήταν οι πρώτοι ένοικοι του μεγαλύτερου διαστημικού στοιχήματος της ανθρωπότητας.
Ο ISS ολοκληρώθηκε επισήμως το 2011 και σήμερα, πέραν όλων των άλλων, λειτουργεί και ως υπόδειγμα διεθνούς και αρμονικής συνεργασίας. Στις δηλώσεις τουλάχιστον, καθώς εξακολουθεί να είναι ένας ρωσικός και ένας αμερικανικός σταθμός δεμένοι μαζί. Κανείς τους δεν ήταν έτοιμος να μοιραστεί την τεχνολογία και την τεχνογνωσία, αλίμονο.
Κι έτσι ακόμα και σήμερα ό,τι βλέπουμε και ό,τι ακούμε από τον Σταθμό προέρχεται από την αμερικανική του πλευρά (που περιλαμβάνει τα τμήματα των Ευρωπαίων και των Ιαπώνων). Σπανίως αποκτούμε εικόνα για το πώς ζει και τι κάνει η ρωσική πλευρά.
Το παραπέτασμα φαίνεται πως υπάρχει ακόμα, κάνοντας πολλούς να μιλούν περισσότερο για εκεχειρία παρά για συνεργασία.
Αστροναύτες και κοσμοναύτες μπορεί να επιβιβάζονται στους ίδιους πυραύλους ως τον Σταθμό και να τρώνε στο ίδιο τραπέζι, όσον αφορά όμως στο τι κάνουν εκεί πάνω και τι στέλνουν πίσω στις χώρες τους, η φιλία έχει πολύ διακριτά όρια.
