«Slow Tourism»: τουρισμός χωρίς βιασύνη με τον Οινοτουρισμό στο προσκήνιο

Η Ελλάδα είναι ανεξερεύνητη χώρα, κι όσο τη γυρίζεις, τόσο διαπιστώνεις τη δυναμική που διαθέτει, η οποία εν μέρει είναι εν υπνώσει.

Τρανό παράδειγμα οι αμπελώνες και τα επισκέψιμα οινοποιεία, τα οποία δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά στο ευρύ κοινό. 

Επί τρεις ημέρες στη Δυτική Μακεδονία, το μόνο που κάναμε, είναι να αντλούμε γνώση για όσα διαθέτουμε και δεν γνωρίζουμε, οι περισσότεροι, αλλά κυρίως για τις δυνατότητες που έχουμε και που μπορούμε να αναπτύξουμε.

Επισκέφθηκα, τη Δυτική Μακεδονία, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για το 2ο Συνέδριο Οινοτουρισμού, με θέμα: «Συνέργειες Οινοτουρισμού με άλλες θεματικές μορφές τουρισμού». Εκατοντάδες χιλιόμετρα διαδρομών, ένα ξεχωριστό ανάγλυφο με ιδιαιτερότητες. Μια περιοχή, η οποία βρίσκεται και θα βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, καθώς με την απολιγνιτοποίηση, αλλάζει άρδην η ζωή του τόπου, η καθημερινότητα, οι δουλειές. Το μέλλον της περιοχής, το οποίο κακώς δεν είχε σχεδιαστεί εκ των προτέρων, πριν τη διαδικασία απολιγνιτοποίησης, ώστε να γνωρίζουν οι κάτοικοι με τι μπορούν να ασχολούνται «την επόμενη μέρα», φαντάζει αβέβαιο ακόμα, ωστόσο ευκαιρίες παρουσιάζονται.

Η κυβέρνηση οφείλει σύντομα να φέρει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο επενδύσεων και παράλληλα να αναπτύξει τα χρηματοδοτικά εργαλεία για εναλλακτικές λύσεις, κυρίως προς την αγροτική ανάπτυξη.

Μια από αυτές, είναι η οινοποιεία, καθώς η Δυτική Μακεδονία διαθέτει θαυμάσιους αμπελώνες καθώς οι πρωινές χαμηλές θερμοκρασίες και οι υψηλές το μεσημέρι, συμβάλλουν στο σάκχαρο των αμπελιών, αλλά και των οπωροκηπευτικών. Μάλιστα, διαθέτει εκπληκτικά επισκέψιμα οινοποιεία που φέρουν και το ειδικό σήμα, εξαιρετικά καταλύματα, υπέροχα μνημεία και μοναδικά αξιοθέατα. Τις προστατευόμενες Πρέσπες με τους αργυροπελεκάκους, το Νυμφαίο και τη Σιάτιστα, τον λιμναίο οικισμό στη Χειμαδίτιδα, την έπαυλη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, βυζαντινά μνημεία, εικαστικές παρεμβάσεις από τη Σχολή Καλών Τεχνών, 3 χιονοδρομικά κέντρα και ένα ακόμα με πίστες. Αρκεί, όλα αυτά, να τα ανακαλύψεις. 

Αυτό που χρειάζεται, είναι να πιστέψει ξανά ο Ελληνας ότι μπορεί να τα καταφέρει με την αγροτική παραγωγή και ειδικά με τη μεταποίηση. Με όσους μίλησα, νέους στην ηλικία που στράφηκαν σε αυτόν τον τομέα, μόνο αισιόδοξο μηνύματα εισέπραξα. Χρειάζεται, όμως να το ψάξεις, να δεις τα προγράμματα που μπορείς να ενταχθείς (μπορείς να πάρεις βοήθεια γι αυτό) και να τολμήσεις. Διότι χρειάζεται, εκτός από αρετή, και τόλμη.

Το 2ο Συνέδριο Οινοτουρισμού στη Δυτική Μακεδονία, πήρε σκυτάλη από τη Σαντορίνη, έναν εμβληματικό τόπο, αν και προβεβλημένο περισσότερο τουριστικά και λιγότερο οινικά. Όμως, εδώ έγκειται το ενδιαφέρον, στο πώς μπορείς να «παντρέψεις» τον τουρισμό με τη γευσιγνωσία του οίνου, έχοντας ως αποτέλεσμα τον Οινοτουρισμό.

Προς αυτό, θα διευκολύνει σε τεράστιο βαθμό η ανάπτυξη μικρών ξενοδοχειακών καταλυμάτων από τους ίδιους τους οινοποιούς και αμπελουργούς, ενδεχομένως, οι οποίοι, ωστόσο, δεν θα είναι εύκολο να διαχειριστούν και τα καταλύματα μόνοι τους, καθώς δεν γνωρίζουν το αντικείμενο. Κατά συνέπεια, ίσως χρειαστεί εξωτερικό μάνατζμεντ, για καλύτερη λειτουργία και απτά αποτελέσματα. 

Για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες της τεράστιας επένδυσης στο ΚΤΗΜΑ ΑΛΦΑ, στο Αμύνταιο, ετοιμάζονται για μικρή μονάδα καταλυμάτων, εντός του αμπελώνα και αυτό απαιτεί ξεχωριστή τεχνογνωσία. Είναι, πάντως, και θέμα εκπαίδευσης, που μπορεί να αποκτηθεί.

Το κυρίαρχο μήνυμα που βγήκε από το 2ο Συνέδριο Οινοτουρισμού, ήταν αυτό που είπε η υφυπουργός Τουρισμού Σοφία Ζαχαράκη, η οποία ανέλαβε τις συγκεκριμένες πρωτοβουλίες στο πλαίσιο των θεματικών μορφών τουρισμού, που εντάσσονται στο χαρτοφυλάκιό της. «Slow Tourism», ανέφερε χαρακτηριστικά και αυτό ήταν που ακούστηκε διαφορετικά στη Δυτική Μακεδονία των λιμνών.

«Η περιοχή από ένα μοντέλο ενέργειας, βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο και μπορεί να εστιάσει στο δικό της χαρακτηριστικό, τουριστικό μοντέλο. Slow tourism, τουρισμός χωρίς βιασύνη, με 4 στόχους. Ποιοτική αναβάθμιση – περισσότερα έσοδα, επέκταση της τουριστικής περιόδου που ήδη γίνεται πραγματικότητα, διάχυση ανάπτυξης στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας και βιώσιμη ανάπτυξη σε αρμονία με το περιβάλλον», είπε η υφυπουργός, η οποία επισήμανε ότι βασικό εργαλείο αποτελούν οι συνέργειες. 

«Είναι κάτι το οποίο συνεχώς επιδιώκουμε. Εχουμε ιδανική συγκυρία με το ταμείο ανάκαμψης, με πάνω από 100 εκατ. ευρώ για τις θεματικές μορφές τουρισμού, 46 εκατ. για εκπαίδευση ανέργων και μη στον τουρισμό και χρήματα από νέο ΕΣΠΑ», τόνισε, ενώ αναφερόμενη στον τομέα του οινοτουρισμού, είπε ότι «στην Ελλάδα υπάρχουν 130 οινοποιεία, 180.000 άτομα που ασχολούνται στον κλάδο και για την ανάπτυξη χρειάζονται προϋποθέσεις. Ηδη ετοιμάζουμε πλατφόρμα με όλα τα επισκέψιμα οινοποιεία.

Καταλήγοντας, η Σοφία Ζαχαράκη ανέφερε ότι την εβδομάδα που διανύουμε, θα σταλεί στη Βουλή το Νομοσχέδιο του Υπουργείο Τουρισμού, το οποίο, μεταξύ άλλων, προβλέπει να τις προϋποθέσεις σύστασης των DMO (Destination Management Organization), των Οργανισμών Διαχείρισης Προορισμών, οι οποίοι θα λειτουργήσουν μέσω των 13 Περιφερειών της χώρας.

Ο Μιχάλης Παπαδόπουλος, υφυπουργός Μεταφορών, επισήμανε ότι το 2014 θεσπίστηκε ο Οινοτουρισμός στην Ελλάδα, τονίζοντας για την περιοχή ότι θα «πρέπει να σκεφτόμαστε την οινική οικονομία, στη μετά λιγνίτη εποχή, και αν γίνουν όπως τα λέμε θα είναι θετικό για τη χώρα. Πρέπει να ορίσουμε το σύνολο των δραστηριοτήτων γύρω από τον οίνο. Λίγα προϊόντα κρύβουν πολιτισμό, ιστορία, περιβάλλον.» Παράλληλα, ο Μιχάλης Παπαδόπουλος ανέφερε ότι στην ανάπτυξη (και) του οινοτουρισμού θα συμβάλλουν οι υποδομές, με την ολοκλήρωση του Ε65, τα υδατοδρόμια στις λίμνες, ο ποδηλατικός τουρισμός με δίκτυο μέσω του Euro Velo και ο σιδηρόδρομος.

Ιδιαίτερα αποκαλυπτική ήταν η Αντζελα Γκερέκου, πρόεδρος του ΕΟΤ, η οποία ανέφερε ότι τουριστικά η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, είναι η τελευταία της χώρας. «Αυτό δεν θα είναι για πολύ έτσι, έπειτα από όσα γίνονται και θα γίνουν. Θα αναπτύξει τη δική της ταυτότητα. Ο ΕΟΤ θα την προβάλλει με ξεχωριστό τρόπο», είπε, τονίζοντας ότι «βάζουμε τον Οινοτουρισμό σε δρύινο βαρέλι για να ωριμάσει. Είμαστε η χώρα του Διονύσου. Θέτουμε τις βάσεις για ξεκάθαρο νομικό πλαίσιο. Ο Οινοτουρισμός είναι βιωματικό ταξίδι, μπορεί να απελευθερώσει τεράστια ενέργεια στη Δυτική Μακεδονία, με άξονα τη  «Διαδρομή του Κρασιού των Λιμνών»». Επίσης, επισήμανε ότι ο ΕΟΤ προβάλλει, με όλα τα μέσα που διαθέτει και κεντρική αναφορά στον Οινοτουρισμό, το πλήρες καλειδοσκόπιο των αυθεντικών εμπειριών που προσφέρει η Ελλάδα στους επισκέπτες της, ενώ σε συνεργασία με το Υπουργείο Τουρισμού θα παρουσιάσει άμεσα τη νέα καμπάνια για τον χειμερινό τουρισμό με στόχο την ενίσχυση των ορεινών περιοχών της χώρας, των τοπικών οικονομιών και των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται εκεί. 

Ο Δημήτρης Παπαγιαννίδης, γενικός γραμματέας Ενωσιακών Πόρων και Υποδομών του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, επισήμανε ότι έχουν γίνει 89 παρεμβάσεις για 50 οινοποιεία μέσω Leader. Στα 31 χρόνια του ευρωπαϊκού αγροτικού ταμείου, έγιναν 216 επενδύσεις Leader για οινοποιεία, καλύπτοντας το 50%-75% της δαπάνης. Για την τρέχουσα περίοδο, υπάρχουν πάνω από 100 εκατ. ευρώ για μεγάλες οινικές μονάδες και για νέους αγρότες πάνω από 500 εκατ. ευρώ. Παράλληλα, είναι διαθέσιμα 200 εκατ. ευρώ για σχέδια βελτίωσης, ενώ συμφωνήθηκε να λειτουργήσει ο θεσμός των γεωργικών συμβούλων με 80 εκατ. ευρώ. Καταλήγοντας, ο Δημήτρης Παπαγιαννίδης ανέφερε ότι το Ταμείο Εγγυοδοσίας χρηματοδοτεί 80 εκατ. ευρώ και όλες οι συστημικές τράπεζες πρόσθεσαν 400 εκατ. ευρώ. Ηδη έχουν κατατεθεί 1.000 φάκελοι, και έχουν εγκριθεί τα πρώτα 15 εκατ., ενώ θα χρηματοδοτεί και κεφάλαιο κίνησης. Πρόκειται, όπως είπε, για μια μεγάλη αλλαγή στον αγροτικό τομέα.

Στην ομιλία της η Μαρία Παπαδοπούλου, πρόεδρος του Δ.Σ. του ΟΦΥΠΕΚΑ, είπε ότι η περιοχή ανήκει στις 440 ήπιου χαρακτήρα περιοχές στην Ελλάδα, που καλύπτουν το 30% της χερσαίας έκτασης. Μάλιστα, ανέφερε ότι υπογράφηκε μνημόνιο με τη διαΝΕΟσις για μια μελέτη που θα καθοδηγήσει τις εξελίξεις στον αγροτικό τομέα, τονίζοντας ότι πιστοποιούνται προϊόντα και υπηρεσίες που παράγονται εντός περιοχών Natura.

Η δε Παναγιώτα Διονυσοπούλου, γενική διευθύντρια Τουριστικής Πολιτικής του Υπουργείου Τουρισμού, παρουσίασε τη στρατηγική του Υπουργείου για τον Οινοτουρισμό, η οποία αναπτύσσεται ταχύτατα σε όλη την Ελλάδα, με συγκεκριμένες δράσεις.

Ο Γιάννης Βογιατζής, πρόεδρος της Εθνικής Διεπαγγελματικής Οργάνωσης Αμπέλου και Οίνου (ΕΔΟΑΟ), είπε ότι επανέρχεται στη συζήτηση με το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης η δημιουργία Οργανισμού Οίνου, ότι σήμερα έχουμε υποδειγματική νομοθεσία και σήμα Οινοτουρισμού, ότι έχει τεθεί πρόταση για τη θέσπιση Εθνικού Συμβουλίου Οινοτουρισμού, και ότι για να έρθει ο οινοτουρίστας χρειάζονται εκδηλώσεις κύρους. Οσο για την περιοχή της Δ. Μακεδονίας, ο Οινοτουρισμός ξεκίνησε με τον Αρκτούρο. 

Ο Στέλιος Μπουτάρης, οινοποιός και πρόεδρος της Ενωσης Οινοποιών Β. Ελλάδος, σημείωσε ότι η περιοχή της Δ. Μακεδονίας διανύει καλή περίοδο, όχι μόνο στον ποιοτικό τομέα, αλλά και σε νέα στρέμματα, καινούργιες φυτεύσεις, και εισέρχονται νέα άτομα στον κλάδο.

Ο Αγγελος Ιατρίδης, πρόεδρος του «Αμύνταιον Οίνος» (Κτήμα Αλφα), χαρακτήρισε την περιοχή ότι διαθέτει τους περισσότερους επισκέπτες οινοποιείων στην Ελλάδα, ενώ στο Αμύνταιο είναι ευαισθητοποιημένοι με την κυκλική οικονομία και την πράσινη ανάπτυξη. 

Σύμφωνα με τον Κοσμά Τολίδη, τεχνικό σύμβουλο του έργου Wincome, ο Δήμος Αμυνταίου ανέλαβε να εντάξει την ποικιλία ξινόμαυρο στο Μητρώο της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς της Unesco, καθώς στη Δ. Μακεδονία βρίσκεται ο μεγαλύτερος αμπελώνας ξινόμαυρου του κόσμου.

Στην παρέμβασή του, ο Γιάννης Μπουτάρης, ο άνθρωπος που ουσιαστικά ξεκίνησε τον Οινοτουρισμό και όχι μόνο, ανάφερε ότι τα επαγγέλματα αμπελουργού – οινοποιού πρέπει να έχουν ίση αντιμετώπιση, φέροντας ως παράδειγμα τους εργάτες γης που πρέπει να δουλεύουν και στο οινοποιείο. Επίσης, είπε ότι ο οινοτουρισμός είναι αποτέλεσμα ενός συνόλου πραγμάτων και δεν είναι αυτοσκοπός, τόνισε ότι χρειάζεται σήμανση για την περιοχή ότι υπάρχουν αμπελώνες, ενώ ξεκαθάρισε ότι η Εθνική Επιτροπή Οινοτουρισμού πρέπει να είναι ιδιωτική και να συμβουλεύει το κράτος ώστε να νομοθετεί χωρίς στρεβλώσεις.

Σημαίνοντα Οινοποιεία

Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Ευρύτερης Περιοχής Αμυνταίου (ΑΣΕΠΑ), με 3 ομάδες παραγωγών: αμπέλου και οίνου, οπωροκηπευτικών (ροδάκινα) και δημητριακών (σιτάρι καλαμπόκι), ιδρύθηκε το 1945 και το οινοποιείο 1959. Κάνει τζίρο 3,5 εκατ. ευρώ (2020), εκ των οποίων τα 1,2 εκατ. είναι το κρασί. Εχει 13 κωδικούς και δυναμική 500.000 φιάλες, εκ των οποίων τις 200.000 παίρνει ξένο σούπερ μάρκετ στην Ελλάδα και βάζει δικές του ετικέτες. Ο Συνεταιρισμός διαθέτει 50 οινοποιούς με δυναμική 1.000 στρέμματα αμπέλια, με κυρίαρχη ποικιλία το ξινόμαυρο και το οινοποιείο επισκέψιμο. Μάλιστα, πρόσφατα νοίκιασε το παρακείμενο, εγκαταλελειμμένο στρατόπεδο 7 στρεμμάτων, προς 200 ευρώ τον μήνα, για επέκταση των εγκαταστάσεων.

Το Κτήμα Αλφα στο Αμύνταιο, ξεκίνησε το 1995 με 70 στρέμματα και τώρα απαριθμεί 2.200 ιδιόκτητα στρέμματα. Βρίσκεται μπροστά σε δύο λίμνες, την περίοδο 2001 – 2003 δημιουργήθηκε το πρώτο μέρος του οινοποιείου και το 2005 βγήκε το πρώτο κρασί – βασικό το ξινόμαυρο. Εξαπλώνεται η παραγωγή και γίνονται συνεχείς επεκτάσεις από τη ρίζα μέχρι το αμπέλι. Το οινοποιείο ξεκίνησε με κόκκινα κρασιά, έπειτα ισορρόπησε η κατάσταση και τώρα έχει περισσότερα λευκά. Διαθέτει 15 ποικιλίες, ελληνικές και ξένες, ενώ ξεκίνησε πειραματικά 11 κλώνους του ξινόμαυρου. Απασχολεί 80 άτομα και πάνω από 120 εποχικά, με τους εργάτες γης να είναι σχεδόν όλοι αλλοδαποί!

Η δυναμική του είναι 930.000 – 970.000 φιάλες, με στόχο τα 1,2 – 1,3 εκατ. με όλα τα αμπέλια, εκ των οποίων η ελληνική αγορά απορροφά το 63% της διανομής, με την εξαγωγή να βρίσκεται σε 35 χώρες, άμεσα και έμμεσα. Διαθέτει δικό του δίκτυο άρδευσης, δύο μετεωρολογικούς σταθμούς και σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας ξεκίνησε πρόγραμμα βιομάζας για παραγωγή ενέργειας για τις ανάγκες του οινοποιείου. Το 2019 είχε 15.000 επισκέπτες με δωρεάν είσοδο και γευσιγνωσία. 

Καταλήγοντας, με τζίρο 9,8 εκατ. το 2021 και 3,5 εκατ. ευρώ κέρδη προ φόρων, σχεδιάζει σε 3 χρόνια παραγωγή ροζέ αφρώδη οίνου, νέο υπόγειο οινοποιείο το 2022, νέες υπόγειες εγκαταστάσεις, εστιατόριο και ξενοδοχείο με θέα τις λίμνες Πετρών και Βεργορίτιδα.

Το Κτήμα Δημόπουλος, ιδρύθηκε το 2015 στο Ξινό Νερό Φλώρινας, με 500 στρέμματα ιδιόκτητα. Εχει 2 ετικέτες κρασιών, 300 τόνους παραγωγή, 100.000 φιάλες με το 10% εξαγωγή, κάνει 380.000 τζίρο με στόχο να ξεπεράσει τις 500.000 ευρώ. Με 3 άτομα μόνιμο προσωπικό, 20-30 εποχικά, διαθέτει συνεδριακό χώρο και ετοιμάζει νέο χώρο παραγωγής και ξενοδοχείο δυναμικότητας 25-30 δωμάτια. 

Το Κτήμα Βογιατζή στον Βελβεντό, η φύτευση άρχισε το 1992, με πρώτη σοδειά το 1997. Διαθέτει 100 στρέμματα με στόχο να ξεπεράσει τα 200 και παράγει 60.000 – 70.000 φιάλες, με 7 ετικέτες, εξάγοντας το 35% και με τζίρο 400.000 ευρώ.

Συνοδές επιχειρήσεις

Το Εργαστήριο Πιπεριάς Ναουμίδη, στον Αγιο Παντελεήμονα, στη λίμνη Βεργορίτιδα, αποτελεί μια ξεχωριστή μονάδα μεταποίησης, με απίστευτα προϊόντα. Πρόκειται για μια οικογενειακή επιχείρηση, που αξιοποιεί την ποικιλία πιπεριάς Φλωρίνης, Πλατίκα (μεγάλη), και την ποικιλία Καμπανάκι (μικρή). Το 70% της παραγωγής γίνεται εξαγωγή και απασχολεί περίπου 50 άτομα προσωπικό, με 500.000 ευρώ τζίρο.

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα επιχείρηση, που προσδίδει προστιθέμενη αξία στην ευρύτερη περιοχή, είναι η «Aitheria essential Oils 7 More», στον Βελβεντό Κοζάνης. Πρόκειται για επίσης οικογενειακή επιχείρηση, η οποία δραστηριοποιείται από το 2017 στην παραγωγή, επεξεργασία, τυποποίηση και εμπορία αρωματικών, φαρμακευτικών φυτών και παραγώγων τους (λεβάντα, τριαντάφυλλο, μέντα, μελισσόχορτο και ρίγανη), με 100% βιολογική καλλιέργεια.

Πλούσια αξιοθέατα

Ολόκληρη η Δυτική Μακεδονία, η μοναδική περιφέρεια της χώρας η οποία δεν βρέχεται από θάλασσα, έχει ως αντικατάστατο τις λίμνες, οι οποίες, εφόσον αξιοποιηθούν (π.χ. υδροπλάνα), μπορούν να αναβαθμίσουν την περιοχή. Είναι τόσα που μπορείς να επισκεφθείς, που χρειάζεται μακροσκελής ανάλυση. Θα σταθώ στο ορεινό Νυμφαίο, έναν από τους λίγους χαρακτηρισμένους (από το 1978) παραδοσιακούς, διατηρητέους οικισμούς. Η ανάδειξή του, συνδυάστηκε με τη λειτουργία του Αρκτούρου, του μη κερδοσκοπικού οργανισμού για την προστασία της αρκούδας, ο οποίος διατηρεί στο Νυμφαίο καταφύγιο για την προστασία του ζώου. Με επισκεψιμότητα περίπου 40.000 άτομα, το καταφύγιο, το Νυμφαίο αποτελεί εξόρμηση του Σαββατοκύριακου, για πολλαπλάσιους επισκέπτες.

Η Σιάτιστα με τα περισσότερα και πλουσιότερα τοιχογραφημένα αρχοντικά της Μακεδονίας. Μόλις 25 χλμ. από την Κοζάνη, είναι γνωστή για τη γουνοποιεία της, μαζί με την Καστοριά. Ωστόσο, στο παρελθόν, η Σιάτιστα, ήταν πόλη εμπόρων που σε διάστημα 40 ετών (1740 και 1780), κατασκεύασαν σπουδαία αρχοντικά σπίτια, με επιρροές από τον αστικό τρόπο ζωής που δέχτηκαν οι Σιατιστινοί κοσμοπολίτες  πραγματευτάδες και έμποροι στους χώρους εγκατάστασής τους και της κουλτούρας που βίωσαν στις επαφές που είχαν με τα αστικά και πολιτιστικά κέντρα της Κεντρικής Ευρώπης. Πολλά από αυτά τα αρχοντικά είναι σωζόμενα (Πούλκως, Μανούση, Νερατζόπουλου, Κανατσούλη), αν και αξιόλογα  δείγματα υπάρχουν και από τον 19ο αιώνα (Δόλγκηρα). Ο ζωγραφικός διάκοσμος έχει  θεματογραφική και τεχνοτροπική ποικιλία. Απόψεις πόλεων  ή του εθνικού μύθου (Κωνσταντινούπολη, Στήλες του Ολυμπίου Διός) προσωπογραφίες, μυθολογικά θέματα, διακοσμητικά μοτίβα.