Ο τέταρτος θάνατος του Καπιταλισμού

Η οικονομική κρίση βαθαίνει, και ο Καπιταλισμός πεθαίνει. Δεν είναι η πρώτη φορά. Ούτε και η τελευταία. Οι εφημερίδες θα γράψουν πάλι για την απληστία των τραπεζών. Τα δημοσιεύματα για την επόμενη μεγάλη κρίση του Ευρώ, τα έκτακτα Eurogroup, τους τσακωμούς, ίσως είναι λίγους μήνες μακριά. Όσο και οι βαθυστόχαστες -και αιωνίως αφελείς- αναλύσεις για το τέλος του Καπιταλισμού.

Από την αρχή του χρόνου, το οικονομικό μας σύστημα περνάει μια ακόμα μεγάλη κρίση. Προς το παρόν έχει γίνει αισθητή μόνο σε επίπεδο πληθωρισμού και χρηματιστηρίων. Όμως όσο περνάνε οι εβδομάδες, η κρίση βαθαίνει.

Το αφήγημα είναι πως οι οικονομικές πιέσεις που ζούμε είναι σχεδόν αποκλειστικό απότοκο του πολέμου στην Ουκρανία και των δυτικών κυρώσεων στη Ρωσία, που προκαλούν πληθωρισμό.

Όμως δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα. Το σύστημα ασθενούσε πολλά χρόνια. Υπο-παραγωγή, χαμηλοί μισθοί και τοποθέτηση κεφαλαίων σε εξαιρετικά βραχυπρόθεσμα και συχνά αντι-παραγωγικές επενδύσεις συνέθεταν το σκηνικό από το 2008 μέχρι και την πανδημία.

Το σύστημα κρατούσε όρθιο σχεδόν αποκλειστικά χάρη σε τεράστιες ποσότητες χρήματος που τύπωναν και διοχέτευαν οι κεντρικές τράπεζες στην αγορά. Το φρεσκοτυπωμένο χρήμα ήταν κυριολεκτικά το μόνο οξυγόνο της παγκόσμιας οικονομίας. Σε αντίθεση με τη θεωρία, δεν έγινε ποτέ πληθωριστικό. Αυτό ήταν το μεγάλο δώρο της παγκοσμιοποίησης, ο χαμηλός πληθωρισμός ακόμα και όταν τυπώναμε μαζικά χρήμα.

Όμως η παγκοσμιοποίηση σταμάτησε, λίγο λόγω νευρικών κυβερνήσεων και πολύ λόγω πανδημίας. Το τελευταίο μέρος αυτών των χρημάτων διοχετεύτηκε κατευθείαν στους καταναλωτές. Μαζί με τις πιέσεις στις εφοδιαστικές αλυσίδες και τις αρρυθμίες στην Κίνα, ο πληθωρισμός ανέβηκε για πρώτη φορά τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ακόμα και τότε, οι αναλυτές πιστεύαμε πως οι τιμές θα πέσουν. Οι καταναλωτές άλλωστε, είναι πολύ πιεσμένοι και δεν ξοδεύουν αδιάκριτα. Ο πόλεμος στην Ουκρανία όμως, έδωσε το τελικό χτύπημα σε ένα ετοιμόρροπο σύστημα, εκτοξεύοντας τις τιμές των βασικών αγαθών.

Ο πληθωρισμός με τη σειρά του έφερε άνοδο των επιτοκίων και απότομο σταμάτημα για το τύπωμα χρήματος. Και έτσι το οξυγόνο κόπηκε. Τα χρηματιστήρια ήδη καταρρέουν. Το ΔΝΤ και ο ΟΟΣΑ προβλέπουν ότι η ανάπτυξη από τα περσινά (χαμηλά λόγω Covid) επίπεδα θα είναι πολύ χαμηλή και για πολλούς καταναλωτές θα μοιάζει σαν ύφεση. Επειδή μεγάλη μερίδα του πληθυσμού ζει με χαμηλούς μισθούς, ακόμα και αν το ΑΕΠ δεν γράψει τεχνικά ύφεση, αυτοί θα τη νιώσουν στο πετσί τους.

Η κρίση θα συνεχίσει, κατά πάσα πιθανότητα, να βαθαίνει τους επόμενους μήνες. Οι αδύναμες δομές που διατηρήθηκαν και οι αγορές που υπερθερμάνθηκαν λόγω φτηνού χρήματος, όπως είναι το Ευρώ ή η αγορά ακινήτων, θα αντιμετωπίσουν μεγάλες πιέσεις. Τα πρώτα ντόμινο είναι έτοιμα.

Ο μοντέρνος Καπιταλισμός πέθανε πρώτη φορά το 1971, όταν η Αμερική έφυγε από το «στάνταρ του χρυσού», και πλημμύρισε την αγορά με πληθωριστικά δολάρια. Τελικά το σύστημα σώθηκε με το να περάσει το ρίσκο από τα νοικοκυριά στις εμπορικές τράπεζες.

Ξαναπέθανε το 1997-2002. Τότε που οι κρίσεις, από τον ‘Ασιατικό πυρετό’ μέχρι τη φούσκα της τεχνολογίας και τους Δίδυμους Πύργους διαδέχονταν η μία την άλλη. Ότι ρίσκο απέμεινε στην αγορά, πέρασε επίσης στις τράπεζες. Αυτές δεν μπόρεσαν να σηκώσουν το βάρος. Κατέρρευσαν το 2008, σημειώνοντας το τρίτο τέλος του Καπιταλισμού. Το ρίσκο πέρασε πλέον από τις εμπορικές τράπεζες στις Κεντρικές Τράπεζες και στις κυβερνήσεις.

Τώρα, οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν πλέον να σηκώσουν όλο αυτό το ρίσκο, που έχει μετατραπεί σε ένα τεράστιο κουβάρι χρέους. Το 1980, το παγκόσμιο χρέος σαν ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ ήταν 100%. Πλέον είναι 360%.

Αυτός, ο «τέταρτος θάνατος» του καπιταλισμού, σημειώνει το τέλος της δύναμης των Κεντρικών τραπεζών αλλά και των εθνών-κρατών να διαχειριστούν το ρίσκο της αγοράς.

Στην πραγματικότητα ο καπιταλισμός έχει πεθάνει πολλές φορές στο παρελθόν. Πάντα βρίσκει ένα τρόπο να αναγεννηθεί. Αυτό γίνεται γιατί, σε αντίθεση με αυτά που έγραφε ο Μαρξ, ο Καπιταλισμός δεν είναι σύστημα. Το αντίθετο. Ανεξέλεγκτος, είναι ένα χάος από φούσκες και κρίσεις, και διαρκή και αδιάκριτη αναδιανομή πλούτου. Ειδικά από τον 20ο αιώνα που η οικονομία εκδημοκρατίστηκε.

Ο Καπιταλισμός είναι η ζούγκλα που δημιουργείται από ένα βασικό ανθρώπινο ένστικτο, την ανθρώπινη πεποίθηση πως η ιδιοκτησία είναι το κλειδί για την ευτυχία. Σύστημα είναι αυτό που βάζουμε γύρω του, έτσι ώστε η πολιτεία να ελέγξει, λίγο ή πολύ, τις συνέπειες αυτής της πεποίθησης. Όσο περισσότερο σύστημα, τόσο λιγότερες, θεωρητικά οι κρίσεις. Αυτό σκέφτηκε ο Μάρξ.

Ο Μαρξισμός είναι το σύστημα που προσπάθησε να αφαιρέσει την ιδιοκτησία από το άτομο και να τη δώσει στο κράτος. Απέτυχε. Δεν μπόρεσε να φέρει τον άνθρωπο σε ένα επίπεδο που δεν θα ήθελε ιδιοκτησία, και πέθανε μετά από 70 χρόνια.

Ο Καπιταλισμός όμως είναι τόσο ζωντανός σήμερα, μετά από δεκάδες «θανάτους», όσο ήταν και το 1602, όταν η Ολλανδική Εταιρία των Δυτικών Ινδιών έγινε η πρώτη που εξέδωσε μετοχές για το κοινό. Ακριβώς γιατί δεν είναι σύστημα, αλλά επιθυμία.

Όμως χρειάζεται πάντα ένα σύστημα γύρω του. Το προηγούμενο αυτό του Καπιταλισμού που ζούσε υποβοηθούμενος από τις Κεντρικές Τράπεζες πέθανε όταν ανέβηκε ο πληθωρισμός.

Οι επόμενοι μήνες, ίσως και χρόνια, θα είναι χρόνος δύσκολος, αβέβαιος και ακριβός, καθώς οι επενδυτές, οι αγορές, οι τράπεζες, τα κράτη, οι επιχειρήσεις και τελικά οι καταναλωτές θα αναζητούν ένα «νέο παράδειγμα», την επόμενη ενσάρκωση του Καπιταλισμού.