Η οικιακή οικονομία της πανδημίας

Για τα οικονομικά των ελληνικών νοικοκυριών, το 2015 είναι μια χρονιά με αρνητικό πρόσημο που δυστυχώς θα ξεπεραστεί μόνο από το 2020. Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθώ μόνο σε μια αρνητική εξωτερικότατα που άρχισε με την Ελληνική κρίση και μεγεθύνεται στην διάρκεια της πανδημίας: στους κίνδυνους που κρύβονται στην αύξηση της χρήσης τραπεζικών καρτών και την χρήση ηλεκτρονικού χρήματος. 

Η μεγάλη μετάβαση

Το 2015, στην Ελλάδα υπήρχαν περίπου 215 χιλιάδες εγγεγραμμένα τερματικά ηλεκτρονικών πληρωμών (POS). Το 2019 ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στης 790 χιλιάδες. Το 2015, πραγματοποιήθηκαν περίπου εννιά εκατομμύρια ηλεκτρονικές πληρωμές. Το 2019, 33 εκατομμύρια (πηγή: Ευρωπαϊκή Τράπεζα). Ήδη από το 2012, οι περισσότερες ελληνικές τράπεζες έχουν ξεκινήσει να εκδίδουν χρεωστικές και πιστωτικές κάρτες με δυνατότητα ανέπαφων συναλλαγών (contactless payments), ωστόσο η αύξηση των ανέπαφων συναλλαγών και η αύξησή του ηλεκτρονικού εμπορίου δεν μπορεί να δικαιολογήσει ένα τέτοιο άλμα στην χρήση πληρωμών με κάρτες. Αυτό που έχει συμβεί είναι ότι η εφαρμογή των κεφαλαιακών ελέγχων (capital controls) ανάγκασε την πλειοψηφία του πληθυσμού να χρησιμοποιεί τραπεζικές κάρτες. Η χρήση κάρτας είναι επίσης ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος καταπολέμησης του προβλήματος του “μαύρου χρήματος” οπότε και το κράτος έχει νομοθετήσει υπέρ της χρήσης κάρτας. 

Αν ο Ελληνικός λαός δεν είχε να αντιμετωπίσει τις συνέπειες των κεφαλαιακών ελέγχων, η χρήση κάρτας θα είχε βεβαίως αυξηθεί αλλά με λογικότερους, περισσότερο οργανικούς, ρυθμούς. Επιπλέον, πέντε χρονιά αργότερα, η πανδημία ήρθε να καθιερώσει το ηλεκτρονικό εμπόριο στην συνείδηση των καταναλωτών. Έτσι, σύμφωνα με τον Ελληνικό Σύνδεσμο Ηλεκτρονικού Εμπορίου, ο ρυθμός ανάπτυξης του ηλεκτρονικού εμπορίου για τον Μάιο του 2020 ήταν 107% μεγαλύτερος από τον Μάιο του 2019. 

Φυσικά, ο συνδυασμός (i) της εφαρμογής των ανέπαφων συναλλαγών, (ii) της αύξησης της χρήσης καρτών και (iii) της ανόδου του ηλεκτρονικού εμπορίου έχει οδηγήσει σε μια σειρά θετικών συνέπειων: σε ένα βαθμό βοηθάει στην καταπολέμηση της παραοικονομίας, τα προϊόντα του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι σχετικά φθηνότερα από τα ιδιά προϊόντα στο λιανεμπόριο (κατά μέσον ορό) και οι συναλλαγές είναι πιο γρήγορες χωρίς την ανάγκη να κουβαλάμε πολλά χρήματα στην τσέπη μας. 

Οι κίνδυνοι

Ο κίνδυνος έγκειται στο γεγονός ότι όλα τα παραπάνω δεν έγιναν μέσα σε μια πάροδο χρόνου που θα επέτρεπε στον μέσο πολίτη να αφομοιώσει τα χαρακτηριστικά κάθε χρήσης. Δεν θα αναφερθώ στο κίνδυνο ηλεκτρονικής απάτης και άλλους κινδύνους που σχετίζονται με την χρήση ή όχι μετρητών και κάρτας. Αυτοί οι κίνδυνοι είναι υπαρκτοί αλλά δεν έχουν να κάνουν με την χρήση της κάρτας κάθε αυτής και περισσότερο έχουν να κάνουν με την χρήση των μέσων (για παράδειγμα η χρήση αξιόπιστων ηλεκτρονικών καταστημάτων όπως πρόσφατα επανέλαβε ο Συνήγορος του Καταναλωτή). Παρακάτω, θα αναφερθώ μόνο στους κινδύνους στην χρήση κάρτας και ηλεκτρονικού χρήματος μέσα από την ματιά των συμπεριφορικών οικονομικών. 

Χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός

Ο πρώτος κίνδυνος έγκειται στο γεγονός ότι ο μέσος Έλληνας είναι σχετικά “χρηματοοικονομικά αναλφάβητος” με συνέπεια να μην έχει ακόμη αναπτύξει πλήρως τις απαραίτητες γνώσεις που δρουν σαν δικλίδα ασφάλειας κατά των συνέπειων στην χρήση κάρτας και ηλεκτρονικού χρήματος. Σύμφωνα με το τελευταίο European Consumer Payment Report (2019), η Ελλάδα βρίσκεται στην 15η θέση στην Ευρώπη στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, δηλαδή στην ικανότητα να κατανοούμε την λειτουργία της αγοράς και των επιχειρήσεων και κυρίως στην ικανότητα να κρίνουμε τους κίνδυνους και της ευκαιρίες που σχετίζονται με την χρήση οικονομικών προϊόντων και οικονομικών συναλλαγών. Αν έχετε αμφιβολία προσπαθείτε να θυμηθείτε το επιτόκιο της πιστωτική σας κάρτας ή το επιτόκιο στην περίπτωση που κάνετε μόνο την ελάχιστη αποπληρωμή στην κάρτα σας. Και αν αυτές οι ερωτήσεις είναι εύκολες να απαντηθούν γιατί αφορούν μόνο ένα τρόπο πληρωμής, πόσοι από εσάς δεν ξεπληρώνετε ένα υπόλοιπο στην πιστωτική κάρτα (πληρώνοντας ένα υψηλό επιτόκιο) ενώ έχετε αρκετά χρήματα στην τράπεζα (κερδίζοντας ένα χαμηλό επιτόκιο); Και φυσικά κάτι που σχεδόν όλοι οι αναλυτές φροντίζουν να μην αναφέρουν: αυτήν την στιγμή απευθύνομαι σε ένα αυτό-επιλεγμένο δείγμα (δηλαδή σε όσους επιλέγουν να διαβάσουν αυτό το άρθρο) και οι απαντήσεις δεν αντικατοπτρίζουν σε καμμιά περίπτωση το γενικό επίπεδο χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Ελλάδα. 

Χρησιμότητα vs Απόλαυσης

Ο δεύτερος έγκειται στο γεγονός ότι ο τρόπος πληρωμής επηρεάζει όχι μόνο την συχνότητα πληρωμών, αλλά και το μέγεθος τους, το εύρος των προϊόντων που αγοράζουμε, την μέθοδο οικιακής οικονομίας (ουσιαστικά τον τρόπο υπολογισμού και διαχείρισης εσοδών και εξόδων ενός νοικοκυριού), ακόμη και την χρησιμότητα (utility) και απόλαυση (satisfaction) που λαμβάνομε από την χρήση τους.

Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα: 

Ο πόνος της πληρωμής

Όσοι είναι μεγαλύτεροι από εμένα θα είχαν ίσως την δυσάρεστη εμπειρία να αγοράσουν αυτοκίνητο (ή κάποιο άλλο προϊόν μεγάλης αξίας) με μετρητά. Η εμπειρία αυτή είναι αρκετά δυσάρεστη και στα συμπεριφορικά οικονομικά σχετίζεται με τον “πόνο της πληρωμής” (pain of paying). Αν ο ίδιος καταναλωτής αγοράσει ξανά αυτοκίνητο αλλά αυτήν την φορά πληρώνοντας με κάρτα, θα διαπίστωσε ότι η εμπειρία δεν είναι σε καμμιά περίπτωση τόσο δυσάρεστη. Αυτό γίνεται γιατί ο “πόνος της πληρωμής” είναι σημαντικά μικρότερος όταν δεν χρειάζεται να αποχωριστούμε “αληθινά” χρήματα, γεγονός που αυξάνει την ευκολία που έχουμε να πληρώσουμε ένα μεγάλο ποσό. 

Back to the Future

Ας δούμε άλλο ένα παράδειγμα.Ένας καταναλωτής αποφασίζει να βγει στην αγορά και σε αυτήν την έξοδο μπαίνει σε τέσσερα μαγαζιά και πληρώνει και στα τέσσερα με μετρητά. Ο ίδιος καταναλωτής την επόμενη εβδομάδα αποφασίζει να πληρώσει με κάρτα όταν βγει στην αγορά. Η πιθανότητα είναι ότι όχι μόνο θα πάρει περισσότερα προϊόντα αλλά θα μπει και σε περισσότερα μαγαζιά. Ένας λόγος που ο ίδιος καταναλωτής ξοδεύει περισσότερα με την χρήση κάρτας, ο οποίος είναι στενά συνδεδεμένος με τον “πόνο της πληρωμής”, είναι ο διαχωρισμός πληρωμής με αγοράς (payment decoupling) που συντελείται με την χρήση κάρτας και όχι με μετρητά. Με άλλα λόγια, όταν αγοράζουμε με κάρτα, πληρώνουμε στο μέλλον ενώ καταναλώνουμε στο παρόν οπότε και αυξάνει η ευχαρίστηση που λαμβάνουμε από μια αγορά και μετατίθεται ο “πόνος” για το μέλλον (από την άλλη μεριά, όποιος θέλει πραγματικά να ευχαριστηθεί τις διακοπές του θα είναι καλύτερο να τις προπληρώσει όσων το δυνατόν νωρίτερα!). Και όχι μόνο αυτό: όταν πληρώνουμε με μετρητά νιώθουμε τον “πόνο της πληρωμής” κάθε φορά που βάζουμε το χέρι στην τσέπη. Όταν πληρώνουμε με κάρτα, ο “πόνος” γίνεται αισθητός μόνο μια φορά και επίσης ο “πόνος” που είναι σχετικός με την χρήση κάρτας είναι μικρότερος από το σύνολο των “πονών πληρωμής” που νιώθουμε με την χρήση μετρητών (integration of losses). Συμπερασματικά, η χρήση κάρτας αυξάνει τον κίνδυνο όχι μόνο να (i) ξοδεύουμε περισσότερα χρήματα για ένα προϊόν αλλά και (ii) να ξοδεύουμε χρήματά σε περισσότερα προϊόντα. 

Το πείραμα της λαϊκής 

Επίσης, σε γενικές γραμμές, οι περισσότεροι από εμάς επιλέγουν να πληρώσουν με μετρητά στην λαϊκή και με τραπεζική κάρτα στο σουπερμάρκετ. Μπορείτε οπότε να κάνετε το παρακάτω πείραμα: Πόσοι από εσάς θυμάστε την τιμή ενός λαχανικού στην λαϊκή και την αντίστοιχη τιμή στο σουπερμάρκετ; Ακόμη χειροτέρα, πόσοι θυμάστε ποτέ άλλαξε για τελευταία φόρα η τιμή ενός προϊόντος στην λαϊκή και του αντιστοίχου προϊόντος στο σουπερμάρκετ; Σε γενικές γραμμές, η χρήση κάρτας μειώνει την δυνατότητα να θυμόμαστε τις τιμές ενός προϊόντος ενώ από την άλλη μεριά η χρήση μετρητών μας βοηθάει όχι μόνο να θυμόμαστε την τιμή ενός προϊόντος αλλά και να παρακολουθούμε τις διακυμάνσεις τις τιμής του.

Σύμφωνα με την κλασική οικονομική θεωρία, όταν αυξάνεται η τιμή ενός προϊόντος, στο βαθμό που ένα άλλο παρόμοιο προϊόν είναι διαθέσιμο, οι καταναλωτές μπορούν ευκολά να αρχίζουν να αγοράζουν το φθηνότερο προϊόν.

Ωστόσο, με την χρήση κάρτας η δυνατότητα να παρακολουθούμε την αγορά δυστυχώς μειώνεται με κίνδυνο να ξοδεύουμε περισσότερα. 

Νοητική λογιστική για όλους

Ο κόσμος όμως δεν γυρίζει πίσω. Η χρήση μετρητών θα αυξηθεί όταν η ζωή ξαναγυρίζει σε πιο φυσιολογικούς ρυθμούς, ωστόσο η χρήση καρτών και ηλεκτρονικού χρήματος θα παραμείνει σε υψηλά επίπεδα (και για κάλους λογούς). Οι τράπεζες (ίσως με την προτροπή της πολιτείας) θα πρέπει να αναπτύξουν και να κάνουν εύκολο, πρόσβαση σε τεχνολογίες ηλεκτρονικής νοητικής λογιστικής σε όλους τους πελάτες τους. Αυτές οι τεχνολογίες θα πρέπει να δίνουν την δυνατότητα στους χρήστες τους να ορίζουν τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της χρήσης κάρτας και ηλεκτρονικού χρήματος. Πολλές τράπεζες έχουν διακόψει την λειτουργία υποκαταστημάτων και η πολιτεία (με την βοήθεια των τράπεζων) θα πρέπει να μεριμνήσει να διατηρηθούν τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών (cash deserts). Τελευταία έχει ξεκινήσει μια μεγάλη συζήτηση για την ανάγκη επιμόρφωσης με σκοπό την καταπολέμηση του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού. Ενώ είναι ξεκάθαρή η ανάγκη επιμόρφωσης του κοινού, ωστόσο χωρίς την αξιοποίηση των εργαλείων που προφέρουν τα συμπεριφορικά οικονομικά, τέτοιες ενέργειες είναι ανεπαρκείς και δημιουργούν την ψευδαίσθηση του ελέγχου. Στο κάτω κάτω, κάνεις δεν είναι τέλειος!

Του Θάνου Βερούση. Reader in Finance με ειδίκευση στη συμπεριφορική χρηματοοικονομική στο University of Essex. Email: t.verousis@essex.ac.uk