Τα χωρικά ύδατα, η υφαλοκρηπίδα και η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) έχουν μπει για τα καλά στη ζωή μας. Αλλά τι σημαίνουν με σχετικά όσο γίνεται πιό απλά λόγια για μη ειδήμονες; Τι ισχύει σήμερα; Στο κείμενο που ακολουθεί, παρουσιάζω τι ισχύει στο Διεθνές Δίκαιο, την τρέχουσα κατάσταση, τις θέσεις της Τουρκίας, και κάνω μία συνοπτική ανάλυση για κάθε όρο.
Η κυριαρχία, τα κυριαρχικά δικαιώματα και η δικαιοδοσία στη θάλασσα ρυθμίζονται βασικά από τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 (United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS)). Οι περισσότερες χώρες έχουν υπογράψει και επικυρώσει τη σύμβαση. Μερικές χώρες, όπως οι Η.Π.Α., η Λιβύη και τα Η.Α.Ε, έχουν υπογράψει αλλά δεν έχουν επικυρώσει τη σύμβαση. Και μερικές χώρες όπως η Τουρκία, το Ισραήλ και η Συρία ούτε έχουν υπογράψει ούτε έχουν επικυρώσει τη σύμβαση. Αυτό βέβαια δεν έχει πρακτική σημασία εφόσον οι περισσότερες χώρες έχουν κυρώσει τη σύμβαση, δεσμεύοντας και τα κράτη που δεν την έχουν κυρώσει.
Χωρικά ύδατα ή αιγιαλίτιδα ζώνη (territorial sea) και εναέριος χώρος (airspace)
Διεθνές Δίκαιο:
Τα χωρικά ύδατα ενός παράκτιου κράτους καθορίζονται από τις γραμμές βάσης μέχρι ένα όριο που δεν μπορεί να ξεπερνά τα 12 ναυτικά μίλια, στο οποίο έχει πλήρη κυριαρχία (sovereignty) και δικαιοδοσία (jurisdiction), περιλαμβάνοντας το βυθό (seabed) και υπέδαφος (subsoil) και τον εναέριο χώρο. Εάν η απόσταση μεταξύ των ακτών παράκτιων όμορων κρατών είναι μικρότερη των 24 μιλίων το όριο καθορίζεται στη μέση γραμμή.Η Ελλάδα έχει μονομερές και αναφαίρετο δικαίωμα να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα και τον εναέριο χώρο στα 12 ναυτικά μίλια. Σχεδόν όλα τα κράτη έχουν επεκτείνει τα χωρικά τους ύδατα στα 12 μίλια, και πλέον αυτό είναι εθιμικός κανόνας.
Σημειώστε ότι η αβλαβής διέλευση (innocent passage) πλοίων με σημαία άλλων κρατών επιτρέπεται στα χωρικά ύδατα. Η αβλαβής διέλευση μπορεί να ανασταλεί όταν υπάρχει απειλή της εθνικής ασφάλειας ή της ειρήνης, παράνομη κυκλοφορία, ή λαθρεμπόριο ναρκωτικών.
Τρέχουσα κατάσταση:
Η Ελλάδα έχει χωρικά ύδατα 6 ναυτικών μιλίων (καθορισμένα το 1936) και εναέριο χώρο 10 μιλίων (καθορισμένα το 1931), δηλαδή υπάρχει ανακολουθία ανάμεσα στα χωρικά ύδατα και τον εναέριο χώρο.1 Πολύ πρόσφατα (στις 27 Δεκεμβρίου του 2020) τέθηκε σε ισχύ το Προεδρικό Διάταγμα υπ’ αριθμόν 107 «Περί κλεισίματος κόλπων και χάραξης ευθείων γραμμών βάσης στη θαλάσσια περιοχή του Ιονίου και των Ιονίων νήσων μέχρι το Ακρωτήριο Ταίναρο της Πελοποννήσου,» που είναι απαραίτητο βήμα για την επέκταση των χωρικών μας υδάτων. Σημειώστε ότι η προεργασία είχε αρχίσει επί κ. Κοτζιά, αλλά ο ΣΥΡΙΖΑ δεν την ολοκλήρωσε. Και μόλις κατατέθηκε στην Βουλή το νομοσχέδιο του υπουργείου Εξωτερικών για τον «Καθορισμό του εύρους της αιγιαλίτιδας ζώνης στη θαλάσσια περιοχή του Ιουνίου και των Ιονίων Νήσων μέχρι το Ακρωτήριο Ταίναρο της Πελοποννήσου.» Το νομοσχέδιο έχει προγραμματιστεί να εισαχθεί για επεξεργασία στην αρμόδια Επιτροπή Εξωτερικών και Άμυνας της Βουλήςτην Τρίτη 12 Ιανουαρίου, και να εισαχθεί στην Ολομέλεια την Τρίτη 19 Ιανουαρίου. Επίσης συνεχίζεται η προετοιμασία για επέκταση και σε άλλες περιοχές της χώρας.
Θέση Τουρκίας:
Η Τουρκία προσπαθεί διακαώς και επιθετικά να μας αποτρέψει να εξασκήσουμε το δικαίωμα να επεκτείνουμε τα χωρικά ύδατα και τον εναέριο χώρο μας στα 12 μίλια, δηλαδή θέλει να έχουμε χωρικά ύδατα και εναέριο χώρο 6 μιλίων το πολύ στο Αιγαίο. Προσπαθεί να μας αποτρέψει είτε με το παράνομο με το Διεθνές Δίκαιο casus belli (αιτία πολέμου) που ψήφησε η Τουρκική Βουλή το 1995, είτε παραβιάζοντας τον εναέριο χώρο μας, είτε με τις πρόσφατες έρευνες του Ορούτς Ρέις στα 6-12 ναυτικά μίλια. Σημειώστε ότι η Τουρκία έχει επεκτείνει από το 1964 τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια στον Εύξεινο Πόντο και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ανάλυση:
Όπως ανέφερα στο άρθρο με τίτλο «Κανείς δεν θέλει μιά αυτοκρατορία στη γειτονιά του: Συνοπτική Ανάλυση των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων και Στρατηγικές Προτάσεις» που δημοσιεύτηκε στο HuffPost Greece στις 23 Ιουλίου του 2020, «Αν έχουμε ένα νομικό δικαίωμα το οποίο δεν το ασκούμε, αυτό στέλνει σινιάλο αδυναμίας, και μπορεί στο τέλος κάλλιστα το δικαίωμα να γίνει αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Το επιχείρημα ότι θα ασκήσουμε το δικαίωμα μας όποτε εμείς θέλουμε δεν είναι αστείο, αλλά σίγουρα είναι επικίνδυνο. Από την άλλη, το casus belli είναι μη αξιόπιστη απειλή (non–credible threat) διότι αν το αγνοήσουμε και επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα και τον εναέριο χώρο στα 12 ναυτικά μίλια, η Τουρκία δεν μπορεί να κάνει πόλεμο για κάτι για το οποίο είχαμε νόμιμο δικαίωμα να κάνουμε χωρίς σοβαρές μετέπειτα κυρώσεις. Τουναντίον, η επέκταση θα βελτιώσει σημαντικά την διαπραγματευτική μας θέση. Επίσης, η Τουρκία θα χάσει το έρεισμα του πως μπορούμε να έχουμε χωρικά ύδατα 6 μιλίων και εναέριο χώρο 10 μιλίων, που οδηγεί σε παραβιάσεις του εναέριου χώρου μας.»
Συνορεύουσα ζώνη (contiguous zone)
Διεθνές Δίκαιο:
Παράκτια κράτη μπορούν να καθιερώσουν συνορεύουσα ζώνη η οποία δεν ξεπερνά τα 24 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσης. Η συνορεύουσα ζώνη δίνει δικαιοδοσία σε ένα κράτος στην επιφάνεια και το βυθό να αποτρέπει και να τιμωρεί μεταναστευτικές, δημοσιονομικές, τελωνειακές και υγειονομικές παραβάσεις στο έδαφος και τα χωρικά της ύδατα. Δηλαδή η συνορεύουσα ζώνη ενισχύει τη δυνατότητα ενός κράτους να εφαρμόζει τους νόμους του στην επικράτειά του.
Επίσης, όσον αφορά τον έλεγχο για την εμπορία αρχαιολογικών και ιστορικών αντικειμένων που βρέθηκαν στη θάλασσα, η απομάκρυνσή τους από το βυθό στην συνορεύουσα ζώνη είναι παράνομη.
Τρέχουσα κατάσταση
Η Ελλάδα δεν έχει κηρύξει συνορεύουσα ζώνη παρότι έχει το δικαίωμα.
Ανάλυση:
Δεδομένης της πίεσης που δέχεται η Ελλάδα λόγω παράνομων μεταναστευτικών ροών, και δεδομένων των αρχαιολογικών θησαυρών στο Αιγαίο, είναι καταλυτική η σημασία της συνορεύουσας ζώνης.
Υφαλοκρηπίδα (continental shelf)
Διεθνές Δίκαιο:
Η υφαλοκρηπίδα υπάρχει αυτομάτως (ipso facto) και δεν χρειάζεται να ανακηρυχθεί, αλλά πρέπει να οριοθετηθεί ανάμεσα σε όμορα κράτη και, αν υπάρχει διαφωνία, να παραπεμφθεί με κοινό συμφωνητικό στο Διεθνές Δικαστήριο. Ο βασικός κανόνας οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας ανάμεσα σε όμορα κράτη είναι η αρχή της μέσης γραμμής (επίσης διαβάστε τα σχετικά για ΑΟΖ πιό κάτω). Η υφαλοκρηπίδα εκτείνεται 200 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσης, ή μέχρι την απώτερη άκρη του ηπειρωτικού περιθωρίου (continental margin) όταν αυτό εκτείνεται πέρα από τα 200 μίλια. Χωρίς να μπαίνουμε σε λεπτομέρειες, υπάρχουν δύο μέθοδοι υπολογισμού του ηπειρωτικού περιθωρίου, η γεωλογική μέθοδος και η μέθοδος των σταθερών αποστάσεων. Η εκτεταμένη υφαλοκρηπίδα όμως δεν μπορεί να ξεπερνά τα 350 μίλια από τις γραμμές βάσης ή 100 μίλια από το ισοβαθές (isobath) των 2,500 μέτρων, όπου το ισοβαθές είναι η γραμμή που συνδέει τα σημεία του βυθού στα μέτρα αυτά. Με βάση την UNCLOS η προθεσμία υποβολής για τέτοια επέκταση για όλα τα κράτη έχει πλέον περάσει.
Ένα παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικά δικαιώματα στο βυθό και το υπέδαφος της υφαλοκρηπίδας του, που του επιτρέπει εκμετάλλευση φυσικών πόρων, όπως εξερεύνηση και εξόρυξη υδρογονανθράκων.
Τρέχουσα κατάσταση:
Η Ελλάδα έχει συνάψει συμφωνία με την Ιταλία το 1977 εφαρμόζοντας την αρχή της μέσης γραμμής.
Θέση Τουρκίας:
Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα υφαλοκρηπίδας στα ελληνικά νησιά, λες και ήταν τα νησιά επιπλέοντα σκάφη ή στηριγμένα σε πυλώνες. Για αυτό το λόγο στέλνει σεισμογραφικά ή άλλα ερευνητικά σκάφη στην υφαλοκρηπίδα μας. Επίσης δείτε τη θέση της Τουρκίας για την ΑΟΖ παρακάτω.
Ανάλυση:
Όσον αφορά τα νησιά και τις βραχονησίδες, που είναι σημαντικό για μας, το άρθρο 121 του τμήματος VIII της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 ξεκαθαρίζει ότι ότι ισχύει για ξηρά, ισχύει και για νήσους και βραχονησίδες, με εξαίρεση τις βραχονησίδες οι οποίες δεν έχουν τη δυνατότητα να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ή οικονομική ζωή από μόνες τους, και οι οποίες δεν δικαιούνται υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ, παρότι δικαιούνται αιγιαλίτιδας και συνορεύουσας ζώνης.
Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (Exclusive Economic Zone)
Διεθνές Δίκαιο:
Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη πρέπει να ανακηρυχθεί, και να οριοθετηθεί ανάμεσα σε όμορα κράτη. Ο βασικός κανόνας οριοθέτησης ανάμεσα σε όμορα κράτη είναι η αρχή της μέσης γραμμής. Συμπληρωματικά κριτήρια είναι, πρώτον, η αρχή της ευθυδικίας όταν συντρέχουν ειδικές περιστάσεις και, δεύτερον, η αρχή της αναλογικότητας για την αποφυγή ακραίων και δυσανάλογων ρυθμίσεων, επειδή η τελευταία λαμβάνει υπ΄ όψιν το μέγεθος των εκατέρωθεν ακτών και τη γεωγραφική διαμόρφωση.
Η ΑΟΖ εκτείνεται μόνο μέχρι 200 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσης, παρέχοντας στην παράκτια χώρα κυριαρχικά δικαιώματα σε οικονομικούς πόρους στο νερό, στο βυθό και στο υπέδαφος, όπως αλιεία, θαλάσσια έρευνα, και εξερεύνηση και εξόρυξη. Δίνει επίσης το δικαίωμα παραγωγής ενέργειας από τον άνεμο ή τον κυματισμό της θάλασσας και εκμετάλλευσης, και το δικαίωμα δημιουργίας τεχνιτών νησίδων και άλλων κατασκευών. Δηλαδή ενώ η υφαλοκρηπίδα έχει γεωφυσικό προσανατολισμό, η ΑΟΖ έχει οικονομικό προσανατολισμό. Ενώ η υφαλοκρηπίδα αναφέρεται κυρίως στο βυθό και στο θαλάσσιο υπέδαφος, η ΑΟΖ αναφέρεται και στα υπερκείμενα θαλάσσια νερά. Επίσης παρέχει δικαιοδοσία σε σχέση με την προστασία και διαφύλαξη φυσικών πόρων και θαλασσίου περιβάλλοντος.
Σημειώστε ότι η ΑΟΖ δεν παρέχει κυριαρχία αλλά μόνο κυριαρχικά δικαιώματα και δικαιοδοσία για την προστασία αυτών των δικαιωμάτων. Γενικά, δεν δίνει το δικαίωμα της απαγόρευσης ναυσιπλοΐας ή εναέριων πτήσεων. Σημειωτέων ότι άλλα κράτη μπορούν να απλώσουν καλώδια και αγωγούς στο βυθό με άδεια του παράκτιου κράτους που έχει τα κυριαρχικά δικαιώματα, το οποίο μπορεί να απαιτήσει διαφορετικές διαδρομές.
Τρέχουσα κατάσταση:
Η Ελλάδα συνήψε συμφωνία ΑΟΖ με την Ιταλία, και μερική συμφωνία με την Αίγυπτο, το 2020. Η Ελλάδα έχει συμφωνήσει με την Αλβανία για προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης προς καθορισμό των θαλάσσιων ζωνών.
Θέση Τουρκίας:
Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στα ελληνικά νησιά.Προσπαθεί να μας αποτρέψει στέλνοντας σεισμογραφικά ή άλλα ερευνητικά σκάφη. Η Τουρκία ισχυρίζεται την παρουσία ειδικών περιστάσεων στο Αιγαίο, και θέλει να χρησιμοποιηθεί η αόριστη αρχή της ευθυδικίας αντί της αρχής της μέσης γραμμής στην οριοθέτηση με την Ελλάδα, παρότι στο παράνομο μνημόνιο που συνήψε με την κυβέρνηση της Λιβύης (το οποίο απορρίφθηκε από το Κοινοβούλιο της Λιβύης), αγνοώντας τις ενδιάμεσες Ελληνικές νήσους, φαίνεται να ακολούθησε τη μέση γραμμή. Το πρόβλημα είναι ότι η Τουρκία θεωρεί ότι δίκαιο είναι ότι εξυπηρετεί 100% τα συμφέροντά της, ενώ όμορα παράκτια κράτη ακολουθούν την αρχή της ευθυδικίας αντί την αρχή της μέσης γραμμής όταν αμφότερα θεωρούν την πρώτη ως πιο δίκαιη λόγω ειδικών περιστάσεων. Η Τουρκία ακολουθεί αυτό που στη θεωρία των διαπραγματεύσεων αποκαλείται διαπραγμάτευση θέσεων (positional bargaining), ξεκινώντας με ακραίες θέσεις και προσπαθώντας να εκμαιεύσει όσα περισσότερα μπορεί ή να πάρει κάτι από το τίποτα. Φυσικά αυτή η μέθοδος στην πράξη τις περισσότερες φορές δεν δουλεύει καθότι απορρίπτεται ασυζητητί και οδηγεί άλλους διαπραγματευόμενους να απορρίπτουν την όποια διαπραγμάτευση κάτω από τέτοιες συνθήκες. Έτσι η Τουρκία θεωρεί ότι τα νησιά έχουν μηδενική επήρεια στην οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Η Ελλάδα θεωρεί κατ’ αρχήν ότι τα νησιά έχουν πλήρη επήρεια, αλλά ως αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης με την Ιταλία και την Αίγυπτο έχει αποδεχθεί και σχετικώς μειωμένη επήρεια.
Ανάλυση:
Η Ελλάδα πρέπει να προχωρήσει άμεσα σε ανακήρυξη ΑΟΖ με βάση το Διεθνές Δίκαιο και κατάθεση της πρότασής μας με συντεταγμένες στον ΟΗΕ. Η Ελλάδα θα μπορούσε επίσης να συνάψει συμφωνία με την Κυπριακή Δημοκρατία.
Συμπέρασμα
Γενικώς,μπορεί να μην μπορέσουμε ποτέ να έρθουμε σε απ’ ευθείας συμφωνία ΑΟΖ με την Τουρκία.Η μόνη διέξοδος είναι το Διεθνές Δικαστήριο αλλά η Τουρκία δεν συμφωνεί σε τέτοια προσφυγή επειδή έχει πολιτικο-στρατικοποιήσει μία νομικής φύσεως διαφορά, ενώ ξέρει ότι θα χάσει από τις ακραίες θέσεις που έχει πάρει. Συνεπώς, το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι, πρώτον, να επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα στα 12 μίλια όπως το έχουν κάνει σχεδόν όλες οι χώρες στον κόσμο. Αυτό θα επιλύσει το μεγαλύτερο ποσοστό του προβλήματός μας με την Τουρκία, και θα καταλύσει για αυτήν το ψευδόραμα της «γαλάζιας πατρίδας.»Είναι αδιανόητο ότι καμία κυβέρνηση δεν το έχει κάνει ήδη σε όλη την επικράτεια. Εύχομαι η παρούσα κυβέρνηση να προχωρήσει και πέρα από το Ιόνιο. Δεύτερον, να κηρύξουμε συνορεύουσα ζώνη και, τρίτον, να ανακηρύξουμε ΑΟΖ.
Τέλος, όσον αφορά τα Ίμια, δεδομένου του πρόσφατου επεισοδίου, σημειώστε ότι η Τουρκία αποποιήθηκε τα δικαιώματά της επί όλων των νήσων του Αιγαίου πέραν των τριών μιλίων από τις τουρκικές ακτές με τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923. Τα Ίμια βρίσκονται πάνω από τρία μίλια από τις Τουρκικές ακτές. Τα μόνα νησιά που παραχωρήθηκαν στην Τουρκία είναι η Ίμβρος, η Τένεδος και οι Λαγούσες Νήσοι. Οι δε ’Ιμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν με ειδικές συνθήκες αυτοδιοίκησης και προστασίας του πληθυσμού, που καταπατήθηκαν συστηματικά από την Τουρκία.
________________________
1Ο κ. Ιωάννης Μάζης σε ένα άρθρο με τον ευρηματικό τίτλο «Η πομφόλυξ της «κλειστής Ελληνικής λίμνης» του Αιγαίου» ισχυρίζεται ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ανακολουθία μεταξύ χωρικών υδάτων και εναέριου χώρου διότι υπάρχει ένας νόμος του 1913 που δεν καταργήθηκε ποτέ και ο οποίος καθορίζει 10 μίλια πλάτος χωρικών υδάτων, προσδιορίζει δε την ισχύ του σε περιπτώσεις όπου «… τα συμφέροντα της εθνικής αμύνης απαιτώσι την τοιαύτην απαγόρευσιν.»
Αναφορές στο διαδίκτυο
Handbook on the Delimitation of Maritime Boundaries
Chapter 2: Maritime Zones – Law of the Sea
The importance of the Greek Exclusive Economic Zone | by Hellenic Leaders | Medium
United Nations Convention on the Law of the Sea – Wikipedia
List of parties to the United Nations Convention on the Law of the Sea – Wikipedia
Territorial waters – Wikipedia
NOAA Office of General Counsel International Section – Ballast Water – Maritime Zones and Boundaries
Η αλήθεια για τα 12 μίλια – Η πομφόλυξ της «κλειστής ελληνικής λίμνης» του Αιγαίου | δημοκρατία
Στα 6 ή στα 12 μίλια; | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Τα έξι ναυτικά μίλια δεν μπορούν να είναι η κόκκινη γραμμή για την Ελλάδα | HuffPost Greece
Οι αποφάσεις Διεθνών Δικαστηρίων για τις ΑΟΖ – τι σημαίνουν για την Ελλάδα
Το γλωσσάρι της ελληνοτουρκικής κρίσης – slpress.gr
Ανάλυση: Ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ στο Αιγαίο
Δίκαιο της Θάλασσας – Διαφορές ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας – Κρήτη – Νέα Κρήτη
* Ο Φάνης Τσουλουχάςfacebook.com/theofanis.tsoulouhas είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Μερσέντ. Αυτό το άρθρο περιέχει αυστηρά προσωπικές απόψεις που δεν αντίκεινται στον φίλο Τουρκικό λαό αλλά στην τωρινή ηγεσία του, και δεν αντιπροσωπεύουν το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.
